تاریخچه نظام وظیفه

مسئله نظام وظیفه آقایان یا همان سربازی خودمان از آن دسته موضوعاتی است است که در کشورمان همیشه جای بحث بوده و تقریبا درهر خانواده ایرانی چه آنهایی که دارای فرزند یا فرزندان پسر هستند و یا حتی آنهایی که اصطلاحا افراد ذکور بالای 18 سال هم ندارند چه در داخل و چه در خارج از کشور بخوبی با مسائل و مشکلات و نگرانی های گره خورده به آن آشنا بوده و شاید به جرات بتوان گفت که هیچ کسی را در ایران نمی توان یافت که خود او یا خانواده گذرش برای یکبار هم که شده به پادگان عشرت آباد یا همان میدان سپاه تهران یا مراکز اعزام در شهرستان ها نیفتاده باشد و در سالهای اخیر که شکل کار اینترنتی شده برای انجام کارهایش به پلیس +10 مراجعه نکرده باشد.

از دهه 50 و 60 تا کنون هر کسی فراخور وضعیتی که داشته با مشکلات مربوط به آن به نوعی درگیر بوده ؛ از گرفتن دفترچه و بودن راس ساعت 5 جلو در پادگان بگیرید تا تلاش برای تغییر زمان اعزام ، جور کردن شرایط معافیت ، فراهم کردن مبلغ خرید خدمت و حتی زمانی که در خارج از ایران هستید و باید برای ورود به به ایران هفت خان رستم را طی کنید تا بتوانید معافیتت را تمدید یا مهر مشمولین غایب را در پاسپورت دریافت نمایید.

سربازی و تاریخچه آن در ایران به 16 خرداد سال 1304 بر میگردد مجلس شورای ملی آن زمان مصوب کرد که همه مردان 21 ساله باید به اجبار به خدمت سربازی اعزام شوند. البته اگر بخواهیم بطور دقیق تر بگوییم در سال 1294، اولین قانون سربازگیری در مجلس شورای ملی به تصویب رسیده بود یعنی قدمتش حالا به بیش از یک قرن رسیده است قانونی که در سال 1304 با نام "خدمت اجباری" تثبیت و تا 60 سال بعد هم دست نخورده باقی ماند تا اینکه در سال 1363 برای اولین بار بازنگری و تغییراتی در آن داده شد که البته در سال 1390 نیز دوباره مورد بازنگری قرار گرفت تا جاییکه امروزه نامش به خدمت وظیفه عمومی تغییر و نهاد اجرا کننده آن سازمان وظیفه عمومی نامیده شده است قانونی که از زمان تصویب تاکنون فراز و نشیب‌های گوناگونی را پشت سر گذاشته است، و هر بار که ماده یا تبصره ای به آن اضافه و یا بندی از آن حذف میشود هموراه مخالفان و موافقانی داشته و عده ای را خوشحال و عده ای را ناراحت میکند .

همانطوریکه اشاره شد پس از انقلاب مطابق با تغییرات اجتماعی و سیاسی صورت گرفته و متناسب با اوضاع و احوال روز جامعه بخصوص درگیر شدن کشور به جنگ با عراق تغییرات گسترده ای در قوانین و مقررات سربازی به وقوع پیوست که موجب شد قانون خدمت سربازی با 67 ماده و 57 تبصره بصورت رسمی در آبان سال 1363 به تایید برسد.

اما این قانون دوباره دستخوش تغییراتی شد و پس از حدود 27 سال قانون نظام وظیفه که نیاز به بازنگری و بازبینی در آن بشدت احساس میشد با اصلاح موادی از قانون قدیمی و با هدف توانمندسازی، رشد و تعالی، بالندگی و ارتقای منزلت اجتماعی، خوشایندسازی و بهبود وضعیت خدمت سربازان در آبان سال 90 تصویب و به سازمانها و نیروهای مسلح ابلاغ شد.

اولین طرح عمومی معافیت از سربازی مربوط میشود به سال 58 که طی آن همه افراد عادی 20سال به بالا معاف شدند که بعد ها یکبار دیگر این اتفاق در سال 82 تکرار شد و همه افراد عادی 28سال به بالا معاف شدند.

اما طرح خرید خدمت سربازی اول بار در سال 1370 از سوی شورای عالی امنیت ملی جهت مشمولین غایب داخل و خارج از کشور به تصویب رسید و امکان خرید سربازی برای مشمولین متولد سال 47 به قبل فراهم شد، یعنی در سال 70 همه افراد عادی 23سال به بالا امکان خرید خدمت را پیدا کردند 7 سال بعد یعنی در سال در سال 77 همه افراد بالای 20سال هم امکان خرید خدمت پیدا کردند.

مطابق این طرح ها برای مشمولین داخل کشور رقمی به مراتب کمتر در نظر گرفته شده بود اما مشمولین خارج از کشور می بایستی با پرداخت مبلغ به مراتب بیشتر وبطور میانگین 5 تا 8 برابر معادل 16300 دلار بر مبنای دلار 175 تومانی سربازی خود را بخرند.

اگر بخواهیم با میانگین نرخ دلار در سالهای اخیر مقایسه کنیم مشمولان خارج از کشور مبلغی بیشتر از 200 میلیون تومان را باید پرداخت میکردند

• 350 هزار تومان برای زیر دیپلم
• 500 هزار تومان دیپلم
• 600 هزار تومان فوق دیپلم

و بر اساس این طرح واجدین شرایط با حداکثر پرداخت 2 میلیون و پانصد هزار تومان برای مشمولین با تحصیلات دکترا و فوق تخصص ها از خدمت معاف میشدند

طبق آماری که اعلام شده بود بین سال‌های 70تا 76 حدود 70هزار نفر از این طرح خرید خدمت استفاده کردند

اما درسال 80 سال همه چیز تغییر کرد و با تصویب مجلس آن زمان خرید خدمت در دهه 80 انجام نشد و گفته شد که امتیازی برای ثروتمندان است که باعث ناعدالتی اجتماعی و ظلم به فقرا میشود ، در حالی که در تمامی دهه 70 بصورت کاملا رسمی و بدون اشکال یک دهه سربازی را فروختند و کسی هم اعتراضی نکرد و یا اینکه حداقل در مورد خرید خدمت مشمولین غایب مخالفتی نبود و یا حتی به ایرانیان خارج از کشور نیز تسهیلاتی برای خرید راحتتر نیز داده میشد.

جالب است که بدانیم در دهه 30 و دهه 40 هم سربازی به مشمولین غایب فروخته شد ، در دهه 50 هم که معافیت سنی اعمال شد ، در دهه 60 هم که کشور درگیر جنگ 8 سال بود و منطقا فروش خدمت معنا نداشت.

روند توقف هر گونه طرح فروش خدمت بطور کامل بین سالهای 80 تا 94 بدون کم کاست اجرا شد و هر کسی با هر درجه از تحصیلات مجبور به روشن کردن وضعیت خدمتی خود بود و یا به خدمت اعزام میشدند و سربازی را انجام دادند یا با غیبت کردن از انجام ان سر باز میزدند.

اما حجم بالای غایبان که ناشی از انبوه جمعیت جوانان متولد دهه 50 و 60 شمسی بود مسئولان را بعد از حدود 14 سال دوباره به فکر فروش سربازی و این بار با هدف یافتن راهکاری برای حل مشکل مشمولین غایبی که دارای غیبت طولانی بالای 8 سال بودند ، انداخت.

در سال 94 شورای عالی امنیت ملی با مصوبه ای فروش سربازی برای مشمولان با غیبت بالای 8 سال را تایید و ابلاغ کرد، یعنی این بار فقط افراد بالای 27 سال مجاز به خرید خدمت و استفاده از تسهیلات آن در نظر گرفته شده بود. هدف از اجرای این طرح تامین بوجه برای حل مشکلات سربازان وظیفه درحال خدمت و افزایش راندمان و بهره وری سربازی و افزایش توان دفاعی نیروهای مسلح عنوان شد.

این بار برای خرید خدمت تفاوتی میان مشمولان غایب داخل و خارج از کشور و سربازان فراری قائل نشدند و رقمهای اعلامی برای همه واجدین شرایط یکسان بود.این طرح به عقیده مطرح کنندگان و موافقان آن گزینه ای مطلوب ارزیابی میشد که به مانند بازی برد-برد، هم به نفع دولتمردان و نهادهای نظامی برای افزایش بودجه بود و هم به سود مشمولان و خانواده های آنان.

طرحی که حتی برای اولین بار شاهد فروش اقساطی آن و تلاش برای اعطای وام به متقاضیان خرید خدمت سربازی هم شد.

نرخ خرید خدمت این بار برای افراد با مدرک تحصیلی زیر دیپلم ۱۰ میلیون تومان، دیپلم ۱۵ میلیون، فوق دیپلم ۲۰ میلیون، لیسانس ۲۵، فوق لیسانس ۳۰ میلیون و برای دکتری و مقاطع بالاتر پزشکی بین ۳۵ تا ۵۰ میلیون تومان اعلام شده بود البته به ازای هر سال غیبت بیشتر از 8 سال 10 % به مبلغ جریمه افزوده میشد مثلا یک فرد غایب متولد سال 60 که در سن 34 سالگی به سر میبرد حدود 27 میلیون تومان را باید برای داشتن کارت معافیت از خدمت در جبیش پرداخت میکرد که به نظر خیلی ها رقم زیادی بود مثلا قیمت پراید صفر در همان سال چیزی حدود 18 میلیون تومان بود.

براساس آمارهایی که از سوی مسئولان ستاد کل نیروهای مسلح در مصاحبه‌ها و نقل قول‌های خبری اعلام میشد ، حدود ۲ میلیون ۲۰۰ تا ۳ میلیون سرباز غایب در کشور وجود داشت که البته عنوان نشده بود که چه تعداد از آنها مشمولین عایب خارج از کشور هستند.

آیا طرح فروش موفق بوده یا شکست خورد ؟

طرح فروش دوباره خدمت این بار تنها 4 سال ادامه داشت و طبق آمار اعلام شده از مسئولان سازمان وظیفه عمومی از ابتدای اجرای این طرح یعنی سال 94 تا پایان سال 98 چیزی حدود 600 هزار نفر ثبت‌نام کرده‌اند و اگر به طور میانگین هر سرباز غایب ۱۵ میلیون تومان پرداخت کرده باشد، با احتساب حداقل ۵۰۰ هزار پرداختی قطعی در این طرح، حدود ۷ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان درآمد تقریبی این طرح بوده است که البته باید گفت که کمتر از 25% از افراد واجد شرایط نسبت به خرید اقدام کردند و شاید این چیزی نبود که انتظارش میرفت و استقبال از طرح فروش به مراتب کمتر از پیش بینی های مسئولان بود

در مورد موفقیت یا شکست این طرح باید خاطرنشان کنیم که میزان خریدهای قطعی خدمت به نسبت طرحهای قبلی که حدود 10 سال در دهه 70 و 80 ادامه داشت حدود 8 برابر شده بود اما به نسبت جامعه اماری که شامل این طرح میشد استقبال کمی صورت گرفت است.

درباره این طرح و چرایی اجرای آن طی سال‌های اخیر بحث‌های زیادی شده است. برخی می‌گویند سربازهای فراری را نمی‌توان به راحتی شناسایی و مجبور به خدمت کرد و یا آنهایی که بیش از ۸ سال غیبت کرده‌اند یا به هر شکلی از کشور خارج شده اند که مشمولین غایب خارج از کشور محسوب میشوند که برنامه ای برای بازگشت ندارند و یا انهایی که در ایران ماندند هم با هر مکافاتی جذب بازار آزاد کار شده اند که شاید دیگر نیازی به کارت معافیت نداشته باشند و بیشتر آنها تشکیل خانواده داده اند و شاید تنها محدودیتی که دارند عدم امکان سفرهای خارجی باشد که این مسئله هم انگیزه لازم را به آنها نمیدهد که با پرداخت پول کارت پایان خدمت را دریافت کنند خیلی از منتقدان هم بالا بودن قیمت خرید سربازی را برای جامعه هدف بعنوان عامل بازدارنده میدانستند و میگفتند که برای مشمولانی که در نقاط دور دست ومحروم شهرستانهای کوچک هستند تامین بطور میانگین 15 تا 20 میلیون کار ساده ای نیست و حتی به فرض تقسیط این رقم نیز با توجه به اینکه اکثرا فاقد شغل و درآمد ثابتی هستند عملا در تسویه بدهی خود به مشکل خواهند خورد.

اما به هر صورت و با تمام این مسائلی که ذکر شده به طور قطع نمیتوان گفت که آیا این طرح قطعا موفق بوده و یا شکست خورده است.

ایرانیان خارج از کشور یا بهتر بگوییم مشولین غایب خارج از کشور و خانواده های آنها نیز در سالهای اخیر با مشکلات زیادی برای ورود و خروج بی دردسر دست به گریبان بودند و همه روزه راهروهای امورخارجه و سالنهای سازمان وظیفه عمومی شاهد پدر مادرهایی است که بدنبال قانون و ماده و تبصره ای هستند تا شرایط بدون ریسک ورود فرزند خود را به ایران جویا شده تا بلکه راه حلی برای دیدار مجدد فرزند خود را بیابند.

عمده مشکل در مورد مقوله سربازی ایرانیان مقیم خارج از کشور ناآشنایی با قوانین نظام وظیفه مشمولین خارج از کشور ، ضعف اطلاع رسانی ، ترس و نگرانی در مورد تعیین وضعیت ، درگیر بودن مشمولین به مسایل روزمره ، بودن خانواده در شهرستان و مشکلات مربوط به پیگیری کارها در تهران ، دید منفی برخی افراد نسبت به سفارت و مسولان کنسولی در کشور محل زندگی ، تصور غلط نسبت اقداماتی نظیر بازداشت و زندانی شدن و محرمیتهای بسیار هنگام مراجعه به ایران ، و دریافت مشاوره های غلط در مورد نبود هیچ راه حلی برای تردد به ایران در صورت داشتن غیبت اشاره کرد.

از جمله مشکلات تردد ایرانیان مقیم خارج مربوط میشود به آن دسته از مشمولانی که با وثیقه توریستی از کشور خارج شده اند و طبق مهلتی که داشتند بایستی حداکثر بعد از یک ماه به کشور باز میگشتند اما اکثر انها به کشور بر نمیگردند وحالا باید طبق قوانین موجود حداقل سه سال از اقامت آنها در خارج ایران بگذرد ضمن انکه تاریخ غیبت هم بالای سه سال باشد تا بتوانند دوباره برای ورود اقدام کنند.

یکی دیگر از مشکلات مربوط به دانشجویانی میشد که با مجوز نظام وظیفه برای تحصیل از کشور خارج شدند و حالا فارغ التحصیل شدند اما بدلیل موقعیتهای خوب شغلی و زندگی دیگر قصد بازگشت را ندارند و حالا دچار غیبت شدند این دسته از مشمولان نیز تا چندی پیش باید سه سال از ورود به غیبتشان میگذشت که عملا با یکسال فرجه معرفی بعد از فارغ التحصیلی باید 4 سال قید مسافرت به ایران و دیدار خانواده را میزدند.

از دیگر مشکلاتی که در یکی دو سال اخیر زیاد اتفاق افتاد اقدام به تحصیل در دانشگاه های غیر تایید شده توسط وزارت علوم و بهداشت و یا تحصیل در مقاطع پایین مانند کاردانی و کارشناسی است که متاسفانه بر اثر نا آگاهی به قوانین و گاهی هم این پیشنهاد توسط برخی ازموسسات و شرکتهای غیر مجار پذیرش دانشجویی بعنوان راه حلی برای دور زدن سربازی به افراد معرفی شده که عملا با توجه به اعلام رسمی وزارت علوم و بهداشت معافیتی به اینگونه دانشجوها تعلق نخواهد گرفت و عملا فرد نه مدرکش معتبر و مورد تایید است و نه اینکه اجازه ورود به کشور را دارد و باید حداقل 4 سال را صبر کند تا بتواند بعد ازورود به غیبتش به ایران بیاید.

اما در پایان باید این مسئله را خاطر نشان کنیم که بسیاری از هموطنان خارج از کشور که خدمت نظام وظیفه را انجام نداده و یا در دوران غیبت به سر میبرند علیرغم اینکه گمان میکنند که دیگر اجازه ورود به کشور راندارند اما طبق قوانین موجود با دریافت مهر مشمولین خارج از کشور میتوانند سالی دو بار به ایران بدون مشکل مسافرت نمایند.